Gia đình sẽ làm lễ cúng tổ tiên tại cây nêu
Lễ Tơ Mon là kết nghĩa mẹ con, nhận con nuôi chính thức trong gia đình của dân tộc Ba Na.
Trước khi tổ chức lễ Tơ Mon, gia đình sẽ làm lễ cúng tổ tiên tại cây nêu để báo cho tổ tiên biết hôm nay là ngày lành tháng tốt, gia chủ làm lễ nhận con nuôi và kết nghĩa với buôn làng bạn mời tổ tiên hãy về chứng giám và phù hộ cho gia đình. Sau đó, gia đình cha (mẹ) nuôi đón gia đình nhà con nuôi từ ngoài cổng làng và dàn cồng chiêng sẽ nổi lên đón chào gia đình người con nuôi đến với buôn làng. Cha mẹ nhận con nuôi mang bầu nước đến chào đón và cùng nhau di chuyển về không gian nhà Rông để làm lễ.
Để tổ chức lễ Tơ Mon, gia chủ sẽ mời thầy cúng hoặc già làng cùng với đủ các vật lễ như: gà, heo, ghè rượu. Sau khi đọc lời cúng để cho các Yang và mọi người trong làng, đặc biệt là người thân của hai gia đình chứng giám lễ kết nghĩa, sau đó người con ngồi cung kính trước người mẹ (cha) nuôi để mời một ly rượu, một miếng thịt đưa cho mẹ và mẹ nuôi cũng có động tác tương tự để đáp lễ. Nếu không có ý kiến phản đối nào thì lễ Tơ Mon mẹ nhận con nuôi chính thức đã xong.
Người mẹ (cha) nuôi có trách nhiệm thương yêu bao bọc con nuôi như chính con ruột của họ và ngược lại con nuôi phải có trách nhiệm chăm sóc cha mẹ già cùng mọi công việc trong nhà như những người con ruột.
Về phía người mẹ, sau một thời gian thấy người con nuôi không quan tâm chăm sóc, hiểu thảo với mình và vô trách nhiệm với họ hàng bà con gần xa của gia đình thì người mẹ sẽ từ bỏ đứa con nuôi bằng cách trả lại lễ vật y như người con nuôi đã mang đến khi làm lễ nhận mẹ nuôi.
Trong trường hợp đó, người con nuôi ấy sẽ phải sống trong sự coi thường của dân làng và gia đình, bị mất uy tín trước cộng đồng và đặc biệt gần như bị cô lập trong cộng đồng làng. Nhưng trên thực tế khi đã kết nghĩa làm cha (hoặc mẹ), anh (hoặc em) nuôi là có thêm một thành viên mới trong gia đình, thêm sức mạnh, thêm phúc đức, rất ít có trường hợp trả lại lễ và sống vô trách nhiệm với nhau.
Nếu người con nuôi thực hiện mọi nghĩa vụ tốt và yêu quý cha, mẹ nuôi mình thì khi cha hoặc mẹ nuôi mất đi, người con nuôi này được hưởng đầy đủ các quyền và thực hiện nghĩa vụ theo luật làng như người con ruột, ví dụ như chia đất, nhà và của quý trong nhà như cồng chiêng, ché... tùy thuộc vào hoàn cảnh điều kiện kinh tế của từng gia đình.
Trong hoàn cảnh các con ruột đi xa không phụng dưỡng cha mẹ già một thời gian dài (khoảng 2-3 năm trở lên) trong khi đó người con nuôi tận tụy với cha mẹ nuôi cũng như đi nuôi nhà mả và bỏ mả cho cha, mẹ nuôi của mình thì tất cả tài sản gần như là của người con nuôi toàn quyền quyết định theo luật làng. Trong khi đó, những người con ruột ở xa không đảm đương trách nhiệm, quyền và nghĩa vụ của mình thì chỉ được chia một phần nhỏ gia tài của cha mẹ để lại.
Sau phần Lễ, mọi người cùng nhau uống rượu cần và nhảy múa cùng tiếng cồng chiêng rộn ràng
Sau lễ Tơ Mon vài tháng, đến lượt người cha (hoặc mẹ) sẽ sắm lễ vật đãi lại đứa con kết nghĩa; thường thì lễ vật phải nhiều hơn lễ của con, ví như gia đình con giết heo thì họ mổ bò. Lúc này chỉ là nghi thức đãi ăn chứ không hành lễ. Kết thúc buổi giao hảo ấy, cha (mẹ) nuôi mà họ nhận kết nghĩa còn phải tặng vật quý làm kỷ niệm, thường thì cồng chiêng, hay ghè rượu, ruộng, rẫy, nhà... tùy vào điệu kiện của từng gia đình (không theo quy ước và bắt buộc).
Bao đời qua, người Ba Na kết nghĩa anh (chị) em, cha con, mẹ con với nhau vì nhiều lý do như để được thân mật hơn, hoặc để giúp đỡ nhau trong cuộc sống. Lễ Tơ Mon mang đậm tính nhân văn cũng như phát huy tinh thần đoàn kết giúp đỡ nhau trong lúc hoạn nạn khó khăn, chia sẻ những niềm vui gia đình và cộng đồng.
Theo bvhttdl.gov.vn
