Tại Điện Biên, dân tộc Dao có hơn 6.000 người thuộc các ngành Dao đỏ, Dao quần chẹt, Dao khâu, sinh sống tập trung tại các huyện Mường Nhé, Nậm Pồ và Tủa Chùa. Tại xã Huổi Só (huyện Tủa Chùa) - vùng đất giáp ranh giữa huyện Tủa Chùa (Điện Biên), Quỳnh Nhai (Sơn La) và Sìn Hồ (Lai Châu) người Dao quần chẹt có hơn 2.000 người (chiếm gần 80% dân số toàn xã), phân bố tại 6/9 thôn, bản nằm dọc chiều dài hàng chục km bên dòng Đà Giang

Lễ Tủ Cải là một nghi thức có vai trò và dấu mốc quan trọng trong lễ tục vòng đời người con trai Dao, ngành Dao quần chẹt, bắt buộc người con trai nào cũng phải trải qua. Nó có ý nghĩa đánh dấu sự trưởng thành của các chàng trai từ tuổi ấu thơ sang tuổi thành niên

Theo nghĩa Nôm Dao, “Tủ” là báo cáo, “Cải” là đặt tên, “Tủ Cải” là lễ báo cáo với các thần linh, tổ tiên về việc cấp sắc - đặt tên âm cho người con trai trong dòng tộc. Tên âm này sẽ được ghi trong gia phả, khi qua đời con cháu sẽ cúng giỗ theo tên âm

Đồng bào Dao nơi đây quan niệm chỉ những ai đã “thụ lễ” cấp sắc mới được coi là người trưởng thành, biết phân biệt phải trái, có đủ tư cách làm các công việc trong dòng tộc, cộng đồng; khi chết, hồn mới được về đoàn tụ với tổ tiên

Thông thường những bé trai từ 5 tuổi trở lên, khi điều kiện kinh tế gia đình cho phép thì được bố mẹ và dòng họ tạo điều kiện để làm Lễ cấp sắc. Lễ cấp sắc thường được tổ chức khi công việc nương rẫy đã xong, thường trong các ngày từ 4/12 đến ngày 7/12 (dương lịch), bởi theo quan niệm của người Dao quần chẹt đây là những ngày và tháng tốt nhất trong năm. Tùy vào điều kiện kinh tế từng gia đình mà Lễ cấp sắc có thể kéo dài nhiều ngày

Trước ngày diễn ra lễ từ hơn 1 tuần, gia chủ có người “thụ lễ” sẽ chuẩn bị các lễ vật, thực phẩm đầy đủ, đồng thời mang lễ vật đến mời các thầy cúng trong bản chọn ngày lành để tổ chức lễ. Trước khi tổ chức lễ một ngày, thầy cả sẽ phân công cho các thầy cúng, họ hàng thân tộc, dân bản có mặt đầy đủ tại gia đình người được thụ lễ để cùng dựng đàn lễ trong nhà (nơi ngự của tổ tiên), đàn lễ ngoài trời (nơi ngự của các thần linh), dán sớ điệp và viết sớ báo cáo để trình báo với tổ tiên, thần linh...

Trong suốt những ngày diễn ra Lễ cấp sắc, tất cả mọi người dự lễ đều ăn chay. Riêng người được thụ lễ phải mặc bộ y phục (quần, áo, nón) truyền thống của người Dao quần chẹt do chính tay người mẹ hoặc người chị đã hết tuổi sinh đẻ làm cho

Trong tiến diễn diễn ra lễ cấp sắc, thầy cả và thầy hai là người điều khiển chính trong các lễ thức. Hai ông thầy này đều là người đọc thông viết thạo chữ Nôm Dao, có trí nhớ tốt, thuộc lòng các quyển sách cúng, các bài diễn ca hay các bài tế các vị thần. Họ có khả năng hát tế suốt mấy giờ liền, thậm chí là ngày này qua ngày khác

Y phục mỗi thầy cúng khi đi hành lễ gồm 4 áo dài có màu trắng, đỏ, gụ, vàng thêu hình tổ tiên, các vị thần. Ngoài ra, các thầy cúng còn mang theo kiếm gỗ (hoặc gậy tầm xích), 1 con nghê nhỏ bằng kim loai, chuông đồng…

Ngày đầu diễn ra Lễ cấp sắc, thầy cả đọc tuyên bố lý do tổ chức lễ và đề cập đến lịch sử người Dao. Sau đó sẽ tiến hành hàng loạt các lễ thức quan trọng khác nhau, trong đó có các lễ thức quan trọng như: Lễ mời và dâng lễ vật tạ ơn tổ tiên; Lễ khai đàn; Lễ đặt tên âm; Nghi lễ thụ đèn; Lễ cấp bằng sắc; Lễ cấp đạo sắc; Nghi thức ngã đàn... Các nghi lễ này diễn ra trong thời gian nhiều ngày. Đặc biệt, có những lễ thức phải thực hiện từ khi tiếng gà gáy báo hiệu tàn canh, bước sang ngày mới

Trong các lễ thức đều có phần lễ xen lẫn phần hội, phần lễ và phần hội có mối quan hệ khăng khít với nhau, tạo nên không khí linh thiêng mà ấm áp tình người, tràn đầy sự hứng khởi. Những lời khấn cầu, lời răn dạy của tổ tiên, thần linh thông qua các thầy cúng tới người được thụ lễ hòa trong âm thanh phụ họa của tiếng chiêng, tiếng trống làm tính thiêng của cõi tâm linh thâm nhập vào cõi trần gian

Tất cả được diễn ra sinh động, vừa mang ý nghĩa giáo huấn, vừa mang màu sắc tâm linh huyền ảo, đồng thời phản ánh những ước mơ, khát vọng của cộng đồng người Dao quần chẹt luôn lấy cội nguồn tiên tổ làm nền tảng để rèn tâm, dưỡng đức

Kết thúc các nghi lễ, thầy cúng đọc tổng kết báo cáo trước đàn lễ tổ tiên và tạ ơn tổ tiên, thần linh, đồng thời thỉnh cầu cho người được thụ lễ những điều tốt đẹp. Sau đó, tiếng trống, tiếng chiêng được đánh lên những hồi dài, âm thanh trầm hùng vang xa khắp các bản làng, dội vào vách núi. Cuối cùng gia chủ cám ơn và mời mọi người dự bữa cơm đoàn kết, chúc mừng người được thụ lễ

Trải qua biết bao biến cố thăng trầm trong lịch sử thiên di, định cư, lập bản và trước sự tác động, giao thoa văn hóa với các cộng đồng dân tộc khác nhưng Lễ cấp sắc của cộng đồng dân tộc Dao quần chẹt ở Huổi Só (huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên) vẫn giữ được bản sắc riêng. Lễ cấp sắc là dịp gặp gỡ của gia đình, dòng tộc, bạn bè; có tác động tích cực đến việc giáo dục thế hệ trẻ, góp phần xây đắp sự gắn kết cộng đồng, bảo tồn những nền tảng, tinh hoa văn hóa của cộng đồng dân tộc Dao

Theo Quyết định số 255/QĐ-BVHTTDL, ngày 22/1/2020 của Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch, Lễ cấp sắc (Tủ Cải) của đồng bào Dao quần chẹt ở xã Huổi Só, huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên được công bố là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thuộc loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng. Lễ cấp sắc được công nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia là niềm vinh dự, tự hào của đồng bào dân tộc Dao quần chẹt sinh sống dọc bên bờ dòng Đà Giang, đồng thời khẳng định sự quan tâm của Đảng, Nhà nước đối với việc bảo tồn, phát huy di sản văn hóa dân tộc

Vũ Lợi / VOV Tây Bắc