Huổi Só - theo tiếng Dao có nghĩa là “khe suối”, miền đất thuộc vùng sâu, vùng xa, cách trung tâm huyện Tủa Chùa (tỉnh Điện Biên) gần 50km về phía Nam và cách trung tâm thành phố Điện Biên Phủ gần 200km. Để đến được xã Huổi Só - 1 trong 2 xã của huyện Tủa Chùa có sông Đà chảy qua, xuất phát từ Mường Báng, phải vượt gần 20 km đường đèo để đến trung tâm xã Xá Nhè; tiếp tục men theo sườn núi hướng Đông Bắc, đi cắt dãy núi Tả Hủ Tráng bằng đường Tủa Thàng - Huổi Só, rồi vượt qua đèo Tà Si Láng hơn 10 km nữa, chúng tôi mới tới được Huổi Só. Hành trình này, chúng tôi đã xuyên suốt trục dọc của tiểu vùng văn hóa người Dao ở huyện Tủa Chùa - nơi được mệnh danh là “tiểu Hà Giang thứ 2 của Tổ quốc” với cao nguyên đá nằm ở các xã Sính Phình, Tả Phìn… Xét trên phương diện địa lý, Huổi Só là vùng đất đặc biệt, có vị trí là vùng tiếp giáp “ngã ba sông Đà - ngã ba tam tỉnh”, gồm: xã Huổi Só (huyện Tủa Chùa, tỉnh Điện Biên), xã Nậm Mạ (huyện Sìn Hồ, tỉnh Lai Châu) và xã Cà Nàng (huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La).

Trên dòng sông Đà qua Huổi Só. Ảnh: FB Vẻ đẹp Tủa Chùa

Huổi Só có diện tích tự nhiên hơn 6.200 ha, núi đá chiếm đến 60% diện tích; toàn xã có hơn 2.500 nhân khẩu thuộc hai cộng đồng dân tộc chính là Mông và Dao, sinh sống ở 9 bản; trong đó cộng đồng dân tộc Dao chiếm hơn 75% với hơn 440 hộ. Trong 9 bản của xã Huổi Só thì 5 bản có diện tích tiếp giáp dọc lưu vực sông Đà trên suốt chiều dài hơn 30km. Bản xa nhất của xã Huổi Só là Huổi Lóng, nơi có người Dao sinh sống đông nhất so với các bản còn lại với hơn 170 hộ, gần 900 nhân khẩu. Bản Huổi Lóng cũng là nơi duy nhất có chợ phiên tổ chức 4 phiên/tháng trên sông Đà với vô số hàng hóa, nông sản được vận chuyển bằng thuyền bè về đây tập kết, bán buôn.

Chợ ven sông Huổi Só. Ảnh: FB Vẻ đẹp Tủa Chùa

Theo người xưa kể lại, những người Dao đầu tiên đi tìm nơi dựng bản cho dòng tộc mình, tới nơi đây khi phát cỏ cây vô tình đánh rơi chiếc bao đựng dao xuống suối, lúc nhặt lên thì cá đã chui đầy bao; khi đó vùng đất này cũng có những cây mía dài tới 10 gióng. Nhận định vùng đất này giàu tiềm năng, sức sống có thể nuôi sống được dòng tộc và người Dao quyết định dừng lại nơi đây. Những cư dân đi khám phá vùng đất mới thuộc dòng tộc người Dao quần chẹt đã vượt dòng sông Đà lắm thác ghềnh để khai sơn lập địa, sinh cơ lập nghiệp tại vùng đất Huổi Só cho đến ngày nay đã trải qua 6 đời. Dòng sông Đà chiếm một vị trí vô cùng quan trọng trong lịch sử thiên di của người Dao quần chẹt, đến nay vẫn cần mẫn chắt chiu từng hạt phù sa bồi đắp cho ruộng đồng, bãi bờ dọc hai bên. Sông Đà ngày nay, sắc nước đã không còn đỏ ngầu tung bọt trắng xóa vào mùa mưa lũ nữa. Từ năm 2011, khi Thủy điện Sơn La dẫn dòng, đóng đập tích thì nước mặt sông không còn sóng dữ cuộn trào, ngược lại đó là sự phẳng lặng, hiền hòa, trong xanh suốt tháng, suốt mùa. Đối với người Dao ở Huổi Só, sông Đà là nhân chứng đã chảy qua một miền huyền thoại, biết bao hoài niệm, những mối tình lãng mạn và chứng kiến biết bao sự đổi thay của vùng đất này.

Hang động ở Huổi Só. Ảnh: FB Vẻ đẹp Tủa Chùa

Theo các già làng, trưởng bản ở Huổi Só, trước đây người Dao ở Huổi Só tự nhận mình là người Dao Lẻn Tẻn (“Lẻn Tẻn” có nghĩa là “Chàm” và Dao Lẻn Tẻn là người Dao mặc quần áo nhuộm chàm). Chiếc quần của đồng bào Dao trước đây ống rộng, ngắn trên mắt cá chân. Từ những năm 1970, do có sự giao thoa văn hóa giữa các ngành Dao trong khu vực Tây Bắc, người Dao Lẻn Tẻn ở đây đã cải biên chiếc quần của mình thành ống nhỏ, dài đến mắt cá chân và tự gọi mình là Dao quần chẹt.

Con đường đi qua các bản nằm dọc ven sông Đà đã cho chúng tôi vô vàn những khám phá, trải nghiệm thú vị. Đó là nhịp sống, sự đổi thay của bản làng tái định cư của cộng đồng dân tộc Dao tại các bến sông tấp nập thuyền bè cập bến, ngược xuôi trên sông Đà. Riêng tại bản Tênh Phông, lưu vực sông Đà vặn mình, lấn sâu vào nội địa tạo nên vùng “vịnh” nhỏ, nước màu xanh thẳm; cây cầu treo Pa Phông bắc qua vùng “vịnh” tạo một điểm nhấn cho khung cảnh thiên nhiên hòa hợp, kỳ vĩ. Hai bên cầu treo là những vách đá dựng đứng, cao ngút tạo nên một kiệt tác thiên nhiên hiếm có. Tại đây, với khí hậu mát mẻ, địa chất, địa mạo độc đáo đã quần tụ, hình thành nên một vùng có đa dạng sinh học độc đáo. Tại các bản Huổi Ca, Huổi Lóng, chúng tôi được hiểu đôi nét về cấu trúc nhà truyền thống của người Dao. Ngày nay, nhà sàn của người Dao có kiến trúc gần giống với nhà sàn của dân tộc Thái trắng, có ba đến bốn gian, hai gian đầu hồi có cửa ra vào; tầng 2 của nhà sàn có lan can đằng trước hoặc xung quanh nhà, không gian lan can sẽ được gia chủ đặt, treo các loại chậu để trồng các loại cây gia vị như: Ớt, tỏi, hành, gừng, giềng, sả… Đặc biệt, xung quanh nhà người Dao được xếp đá và rào bằng những cây gỗ lớn chắc chắn. 

Ngắm bình minh ở Huổi Só là một trải nghiệm khó quên. Ảnh: FB Văn Bảy Đức Thịnh

Tại cửa ngõ đi vào bản Huổi Lóng, chúng tôi dễ dàng bắt gặp từng nhóm phụ nữ người dân tộc Dao đang xúng xính trong bộ trang phục truyền thống được thêu bằng chỉ đỏ, chỉ xanh và đính các dải tua se bằng sợi tơ tằm màu hồng ở cổ, buông xuống tôn thêm sắc hồng tươi tắn cho gương mặt người phụ nữ; cổ áo và tay áo được may viền vải màu tím. Ngoài ra, các chị em còn đội khăn vuông vải đen, đeo các loại trang sức như khuyên tai, vòng tay, vòng cổ…

Ông Tẩn A Sái, ở bản Huổi Lóng, cho biết: Người phụ nữ Dao vừa là đối tượng phản ánh cái đẹp, vừa là chủ thể sáng tạo các giá trị văn hóa trang phục của dân tộc mình; trang phục truyền thống còn thể hiện bàn tay lao động khéo léo, cần mẫn, óc sáng tạo phong phú, tâm hồn lạc quan, yêu đời, trách nhiệm với gia đình, với cộng đồng. Tất cả đều gửi gắm qua chất lượng vải, lối tạo dáng trang phục qua sắc mầu, từng đường kim mũi chỉ góp phần quan trọng tạo nên bản sắc văn hóa Dao. 

Huổi Só không chỉ là nơi có vẻ đẹp kỳ ảo, nguyên sơ với những bản làng người Dao ẩn hiện dưới chân núi trong màn sương giăng, bên dòng sông Đà kỳ vĩ. Huổi Só còn có một không gian văn hóa đậm đặc vùng miền của những nghi thức tín ngưỡng dân gian được bao thế hệ người Dao bảo lưu, trao truyền và thể hiện trong những ngày Tết đến, Xuân về.

Phạm Hằng (Theo Báo Tin tức)