Hát Then là hình thức sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng dân gian lâu đời của người Tày, Nùng ở Cao Bằng. Hát Then là hình thái sinh hoạt tín ngưỡng dân gian được ông Giàng, bà Bụt hát trong các nghi lễ đám tang, mừng thọ, cầu mùa, đầy tháng, đám cưới... Thông qua các nghi thức thực hiện có điệu Then văn, Then tướng (Then võ, Then vũ) làm cầu nối giữa thế giới nhân gian và thần tiên. 

Đến cuối thế kỷ XV và đầu thế kỷ XVI, nhà Mạc đóng đô ở Cao Bằng. Tương truyền trong số quan lại của nhà Mạc có hai ông Đế Phụng và Đế Đáng rất yêu âm nhạc và thích ca hát, họ đã đưa hát Then vào phục vụ cung đình. Then chỉ có một vài giai điệu khác nhau nhưng sự hấp dẫn của hát Then chính là sự phong phú đa dạng của ca từ. Lời Then có tới 35 chương đoạn khác nhau, phụ thuộc vào người biểu diễn và mục đích của nghi lễ. Về mặt nghệ thuật dân gian, hát Then thể hiện sinh động bằng lời ca, tiếng nhạc, điệu múa dân gian phong phú và hấp dẫn. 

Hát Then phải kết hợp với đàn tính. Người làm Then cổ thường vừa hát Then vừa chơi đàn tính kết hợp sử dụng chùm nhạc xóc trong các nghi lễ như: cầu mưa, cầu lửa, giải hạn cầu may, cầu được mùa… Đàn tính gồm 6 bộ phận: bầu đàn, cần đàn, dây đàn, khóa đàn, ngựa, mặt đàn. Đàn tính chủ yếu được dùng để đệm hát và có thể diễn tấu một mình hoặc nhiều cái cùng một lúc. Khi đàn tính đánh lên, tiếng đàn âm vang, réo rắt phụ họa cho giai điệu lời Then mượt mà, ngọt ngọt âm vang. Người Tày rất coi trọng việc hoàn thành đàn tính tẩu. Khi trình diễn, họ thường tổ chức lễ cúng nhỏ để xin phép tổ sư. Đàn tính được treo trang trọng trên vách gần bàn thờ tổ sư. Khi đi đâu, người Tày thường bọc đàn tính trong vải đỏ và bầu đàn luôn hướng về phía trước mặt. 

Then còn là chiếc cầu nối giữa con người với thế giới thần linh và đất trời, chính vì thế, Then là món ăn tinh thần không thể thiếu trong đời sống văn hóa tâm linh của đồng bào dân tộc Tày, Nùng Cao Bằng. Hát Then được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể nhân loại. 

Hát Then trong đời sống văn hóa hiện đại được tỉnh quan tâm thúc đẩy phát triển phong phú, đa dạng. Trên nền giai điệu hát Then, đàn tính cổ thu hút nhiều nhạc sỹ sáng tác các lời hát hiện đại, nội dung phong phú ca ngợi tình yêu đôi lứa, yêu quê hương, đất nước, ca ngợi Đảng, Bác Hồ. 

Các bài hát Then hiện đại được nhiều nghệ nhân, ca sĩ chuyên nghiệp, đội văn hóa quần chúng luyện tập trình diễn mang tính nghệ thuật cao, rất phong phú từ hát đơn ca, hát đôi, hát tốp và hát tổ hợp Then kết hợp với múa từ 30 - 100 người trong các ngày lễ hội, sự kiện lớn của tỉnh. Đoàn Nghệ thuật tỉnh, đội văn nghệ quần chúng tỉnh đã đem nhiều tiết mục hát Then, đàn tính đi dự thi hát Then toàn quốc, khu vực phía Bắc, biểu diễn giao lưu với nước bạn Trung Quốc, giành nhiều giải thưởng cao quý và được khán giả mến mộ yêu thích. 

Tỉnh đã xây dựng chương trình đưa hát Then vào dạy trong các trường học, thành lập Hội Bảo tồn dân ca các dân tộc tỉnh, các khu dân cư thành lập đội hát Then... thu hút các nghệ nhân, nhạc sĩ, ca sĩ, đội văn nghệ quần chúng cơ sở tham gia bảo tồn và phát huy hát Then, đàn tính.

Đến trải nghiệm các tuyến trên Công viên địa chất Toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng vào các dịp Tết, lễ hội, sự kiện lớn của địa phương hay ngày lễ dân gian dân tộc Tày, Nùng, du khách sẽ được thưởng thức hát Then, đàn tính với lời hát ngọt ngào, mượt mà như được trở về về miền cổ tích hàng nghìn năm. 

Trường Hà/baocaobang.vn